ماهیت حق بیماران در نظام عدالت کیفری چیست؟ آیا مطابق تحلیل هوفلدی از حق، این حق از جمله انواع حق وظیفه (تکلیف) است یا حق امتیاز؟ در این مقاله ضمن تبیین ماهیت حقوق بیماران در نظام عدالت کیفری و بیان آثار آن، به بررسی ابعاد این حق در مراحل مختلف اجرای عدالت کیفری از جمله در مراحل تعقیب، تحقیق، محاکمه، صدور حکم و اجرای آن پرداخته می شود. بدون تردید با توجه به انواع بیماری ها و بیماران نظام عدالت کیفری در هر کدام از مراحل مذکور، باید رویکردی افتراقی نسبت به بیماران و از جمله بیماران خاص، روانی و ... داشته باشد. بررسی چنین رویکردی در نظام عدالت کیفری ایران، نقاط قوت و ضعف آن را تعیین خواهد نمود. همچنین وظایف مجریان عدالت کیفری از جمله پلیس، مراجع تعقیب و تحقیق، قضات و متصدیان اجرای کیفر و به ویژه کیفر سالب آزادی و همچنین وظایف مدیریت بهداشت و درمان مراکز سالب آزادی نسبت به بیماران متهم و محکوم از جمله دیگر مباحث کاربردی در این پژوهش است. به علاوه حق برخورداری از عفو بیماران خاص، برخورداری از بیمه درمانی مناسب، ویزیت و ملاقات مستمر و منظم مدیریت بهداشت زندان از جمله دیگر حقوق بیماران در نظام عدالت کیفری است که مورد بحث قرار خواهد گرفت. مسوولیت یا عدم مسوولیت بیماران متهم یا محکوم در پرداخت هزینه های درمانی نیز از جمله مباحث قابل مطالعه در این خصوص می باشد. در پایان به بحث درباره ضمانت اجرای عدم رعایت حقوق بیماران در نظام عدالت کیفری پرداخته خواهد شد.

در اصطلاح حقوقی، حق قدرتی است که از طرف قانون به شخص داده می شود و در فقه در همین معنی کلمه سلطه را به کار می برند. حق به این معنی دارای ضمانت اجراست و آن را حق تحقیقی و حقوق موضوعه و حقوق مثبته نیز گفته اند. (جعفری لنگرودی، 1376 ش.، ص 21) مطابق اصل 19 قانون اساسی جمهوری اسلامی «مردم ایران از هر قوم و قبیله که باشند، از حقوق مساوی برخوردارند و رنگ، نژاد، زبان و مانند اینها سبب امتیاز نخواهد بود». در اصل 29 قانون مذکور نیز آمده است: «... نیاز به خدمات بهداشتی و درمانی و مراقبت های پزشکی به صورت بیمه و غیره، حقی است همگانی. دولت مکلف است طبق قوانین از محل درآمدهای عمومی و درآمدهای حاصل از مشارکت مردم خدمات و حمایت های مالی فوق را برای یک یک افراد کشور تامین کند».حقوق بیماران از جمله موضوعات مهم حوزه حقوق پزشکی می باشد و هرچند وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی اقدام به تصویب منشور حقوق بیماران نموده است، اما نواقص موجود در مفاد منشور و خصوصا عدم تامین ضمانت اجراهای موثر قانونی، نمی تواند مشکلات و معضلات بیماران دردمند را پاسخگو باشد، مضافا این که مشکلات ناشی از نقض حقوق بیماران توسط وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و سازمان نظام پزشکی به عنوان متولیان اصلی سلامت جامعه و حافظان حقوق بیماران، نهایتا در دستگاه قضایی متجلی می گردد و این حوزه را با چالش های خاصی روبه رو می سازد که در این مقاله ضمن بیان این چالش ها اقدام به ارائه راهکارهای علمی و عملی جهت رفع مشکلات مذکور شده است.

امروزه در اثر پیشرفت فرهنگ و رشد فکری بشر و نیز توسعه تمدن بشری، توجه به حقوق بیماران نیز از اهمیت بیشتری برخوردار گردیده، به گونه ای که سعی دولت ها در جوامع مختلف بر آنست که از این قشر آسیب پذیر حمایت بیشتری به عمل آورند.در حوزه علم حقوق نیز همواره در ارتباط با این موضوع، سوالاتی مطرح بوده و صاحبنظران حقوقی به فراخور توانایی خویش درصدد پاسخ به این سوالات برآمده اند. این سوالات عبارتند از این که چگونه می توان از حقوق بیماران در مقابل خطای جامعه پزشکی حمایت نمود؟ آیا تعهد پزشکان، از نوع بوسیله بوده و اثبات تقصیر آنان، به عهده بیمار است؟ یا این که این تعهد، از نوع تعهد به نتیجه بوده و هیچ چیز جز اثبات قوه قاهره، نمی تواند پزشک را از مسوولیت رها سازد؟در حوزه فقه، مشهور فقها، تعهد پزشک را از نوع تعهد به نتیجه دانسته و برای رهایی پزشکان از مسوولیت، تحصیل برائت از بیمار را پیشنهاد می نمایند. قانونگذار در قانون مجازات اسلامی نیز از همین نظر پیروی نموده است، ولی این سوال همواره باقی است که اگر بیماری حاضر به ابرای پزشک نباشد، چه باید کرد؟ آیا پزشک نیز می تواند از درمان بیمار خودداری ورزد؟ بدون شک پاسخ مثبت خواهد بود و تردیدی نیست که در این صورت، حقوق بیمار در معرض تضییع قرار خواهد گرفت و در حقیقت ابزاری که در حقوق ایران، برای حمایت از حقوق بیمار ابداع گردیده، علیه او به کار خواهد رفت. بدین جهت نگارندگان با تکیه بر اصول و موازین حقوقی و با بهره گیری از اندیشه های صاحبنظران حقوق و با نگاهی جدید به موضوع، درصدد پاسخ به سوالات مذکور برآمده و برآنند که چنانچه مقنن، تعهدات جامعه پزشکی را، از نوع تعهد به وسیله بداند و برای حمایت از بیماران و جلوگیری از سوء استفاده از اضطرار آنان و تحمیل شرط برائت به آن ها، تقصیر پزشک را مفروض انگارد، این امر بهتر می تواند حقوق بیماران را تامین نماید. در این صورت هم، بار اثبات تقصیر که امر دشواری است، از روی دوش بیمار برداشته شده و جبران خسارت او تسهیل خواهد شد و هم این که پزشک بی گناه نیز می تواند با اثبات بی گناهی خویش، از مسوولیت معاف گردد و بدین وسیله اجرای عدالت تامین گردیده و از بی رغبتی پزشکان به این حرفه ممانعت به عمل آید.

زمینه و هدف: حق بر سلامت به عنوان یکی از مصادیق حقوق بشر پس از تصویب اعلامیه جهانی حقوق بشر و میثاق حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در قامت یک اصل کلی وارد ادبیات حقوق بین الملل موضوعه شد. اصل مزبور در طی سال های متمادی از حیث مصادیق گسترش پیدا کرد و از بطن آن مصادیقی پدیدار شدند که ارتباط نزدیکی با وضعیت بیماران دارند. مواد و روش ها: این تحقیق از نوع نظری بوده روش تحقیق به صورت توصیفی تحلیلی می باشد و روش جمع آوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای است و با مراجعه به اسناد، کتب و مقالات صورت گرفته است. یافته ها: وضعیت بیماران و فرآیند درمان آن ها یکی از موضوعات مهم در حوزه حق بر سلامت به عنوان یکی از مصادیق حقوق بشر بین المللی محسوب می شود. از طرفی نیز مجموعه هنجارهای حقوق بشر دارای ارتباطی نزدیک و به هم پیوسته هستند؛ به تعبیری، نقض هریک از هنجارهای مزبور منتهی به نقض غیر مستقیم سایر هنجارها نیز می شود. ملاحظات اخلاقی: در تمام مراحل نگارش پژوهش حاضر، ضمن رعایت اصالت متون، صداقت و امانتداری رعایت شده است. نتیجه گیری: برای تعیین جایگاه مصادیق حقوق بیماران باید دو معیار خاص را در نظر بگیریم: اول ارتباط حقوق مزبور با قواعد آمره حقوق بین الملل و دوم معیار «وابستگی یا عدم وابستگی به منابع». در میان مصادیق مختلف حقوق بیماران، برخی از مصادیق مزبور درواقع به نحوی به عنوان مصداقی از قواعد آمره حقوق بین الملل محسوب می شوند. سایر مصادیق حقوق بیماران به عنوان مصداقی از قواعد آمره محسوب نمی شوند، اما نباید از نظر دور داشت که مصادیق مزبور وابستگی بسیار ناچیزی با وجود منابع مالی برای تامین و تضمین آن ها دارند. به نظر می رسد که این دسته از حقوق بیماران نیز ظرفیت تبدیل شدن به مصداقی از قواعد آمره جدید در فضای حقوق بشر بین المللی و به طور خاص حقوق بیماران را دارند.

زمینه و هدف: خلوت یکی از نیازهای اساسی انسان بوده و پرستاران نقش منحصر به فردی در برآورده کردن نیاز خلوت بیماران دارند. هدف این مطالعه مقایسه دیدگاه پرستاران و بیماران در مورد میزان رعایت خلوت بیماران در طی مراقبت های پرستاری و عوامل موثر بر آن می باشد.روش بررسی: این مطالعه توصیفی مقایسه ای بوده و کلیه پرستاران (109 نفر) و 161 بیمار در سه بیمارستان دانشگاه علوم پزشکی تبریز شرکت داشتند. برای جمع آوری داده ها از پرسشنامه ای که دارای دو فرم هم ارز برای پرستاران و بیماران بود استفاده گردید. قسمت اول پرسشنامه ها در برگیرنده اطلاعات فردی بیماران و پرستاران بوده و قسمت دوم دیدگاه پرستاران و بیماران در مورد میزان رعایت خلوت بیماران را بررسی می نمود. برای مقایسه داده های دو گروه مستقل از آزمون من ویتنی و برای مقایسه داده های بیش از دو گروه مستقل از آزمون کروسکال والیس استفاده گردید و پس از انجام این آزمون و برای یافتن گروه های دارای اختلاف از آزمون من ویتنی بین تک تک گروه ها استفاده گردید.یافته ها: نتایج نشان داد که بین دیدگاه پرستاران (میانگین 33.06) و بیماران (میانگین 27.05) در مورد رعایت خلوت بیماران تفاوت معنی داری وجود دارد (P=0.001). همچنین، مشخص شد که رابطه قوی و مثبتی بین روزهای بستری (P=0.001) و نیاز بیماران به مداخلات پرستاری (P=0.019) با دیدگاه آنان از میزان رعایت خلوتشان وجود دارد. به علاوه، مشخص شد که بین ادراک بیماران از وضعیت سلامتی شان (P=0.001) با دیدگاه آنان از میزان رعایت خلوتشان رابطه قوی و منفی وجود دارد.نتیجه گیری: یافته ها نشان دهنده تفاوت بین دیدگاه پرستاران و بیماران در مورد رعایت خلوت بیماران بود. همچنین، مشخص شد که با افزایش نیاز به مراقبت های پرستاری، ادراک از سطح سلامتی و افزایش تعداد روزهای بستری در بیمارستان گزارش بیماران از رعایت خلوتشان بهبود یافته است.

منشور حقوق بیمار برای این تدوین شده است که از یک طرف بیماران با حقوق خود آشنا شوند و از سوی دیگر اصولا این منشور توسط بیمارستان ها رعایت گردد. در کشور ما به رغم تصویب منشور حقوق بیماران توسط وزارت بهداشت و درمان آموزش پزشکی در سال 1381 ش.، هنوز به درستی شناخته و پذیرفته نشده است. این مطالعه توصیفی و به روش مقطعی صورت گرفته است. در این مطالعه 150 نفر از بیماران که طول مدت بستری آن ها بیش از 24 ساعت بوده و در بخش های زنان و زایمان، داخلی I، داخلی II، جراحی و سرطان بیمارستان شهید صدوقی یزد بستری بودند به روش نمونه گیری تصادفی آسان انتخاب گردیدند. بیشترین میزان آگاهی از بند 1 که مربوط به درمان به موقع و یا احترام بدون توجه به عوامل نژادی، فرهنگی و مذهبی بوده و کمترین میزان آگاهی مربوط به بند 9 یعنی آگاهی بیمار از نوع فعالیت های آموزشی و پژوهشی بوده است. لذا پژوهشگران با توجه به نتایج این پژوهش و مطالعات دیگر در این زمینه پیشنهاداتی را برای افزایش آگاهی بیماران از حقوق خود ارائه می دهند که شامل: ارائه منشور حقوق بیمار به بیمار هنگام پذیرش در بیمارستان و توضیح مفاد آن توسط کارکنان بیمارستانی، اجرای برنامه های آموزشی (پمفلت، بروشور، پوستر و ...) برای بیماران در زمینه حقوق بیمار می باشد.

حقوق بشر از مهم ترین حقوق اخلاقی است. در حیطه ارایه مراقبت درمانی، قسمتی از حقوق بیمار بر عهده کادرهای مختلف درمانی است و وظیفه اساسی پرسنل، ارایه خدمات مراقبتی به بیماران است. شناخت و رعایت حقوق بیماران توسط پرستاران برای ارتقای کیفیت مراقبت ها و افزایش اعتماد و رضایت بیماران از اهمیت خاصی برخورداراست. به همین منظور آگاهی از این حقوق برای دانشجویان پرستاری ضروری است. هدف از انجام این پژوهش تعیین آگاهی دانشجویان پرستاری در مقطع کارشناسی و کارشناسی ارشد در مورد رعایت حقوق مددجویان در ابعاد حقوقی (حق احترام، حق قبول یا امتناع ازدرمان، حق رازداری، حق مددجویان در پژوهش های انسانی، حق دسترسی به اطلاعات و حق دریافت خدمات بهداشتی) و مقایسه آگاهی این دو گروه با یکدیگر می باشد.

حقوق بیماران از مهم ترین جلوه های حقوق اخلاقی است. در حیطه ارائه مراقبت درمانی، قسمتی از حقوق بیمار بر عهده کادرهای مختلف درمانی است و وظیفه اساسی پرسنل، ارائه خدمات مراقبتی به بیماران است. شناخت و رعایت حقوق بیماران توسط پرستاران برای ارتقای کیفیت مراقبت ها و افزایش اعتماد و رضایت بیماران از اهمیت خاصی برخوردار است. به همین منظور آگاهی از این حقوق برای دانشجویان پرستاری ضروری است. هدف از انجام این پژوهش تعیین آگاهی دانشجویان پرستاری در مقطع کارشناسی و کارشناسی ارشد در مورد رعایت حقوق مددجویان در ابعاد حقوقی (حق احترام، حق قبول یا امتناع از درمان، حق رازداری، حق مددجویان در پژوهش های انسانی، حق دسترسی به اطلاعات و حق دریافت خدمات بهداشتی) و مقایسه آگاهی این دو گروه با یکدیگر می باشد.

مقدمه: مقررات و قوانین در حوزه اخلاق بیماران حایز اهمیت است، اما این مجموعه قوانین تحت عنوان «منشور حقوق بیمار» در قوانین ایران به صورت منسجم و کاربردی وجود ندارد. هدف از این مطالعه، تعیین میزان آگاهی بیماران بستری شده در بیمارستان های آموزشی شهر اصفهان از منشور حقوق بیماران بود.روش بررسی: این بررسی به صورت توصیفی-مقطعی در سه ماهه چهارم سال 1385 در هشت بیمارستان آموزشی شهر اصفهان انجام شد و طی آن میزان آگاهی بیماران بستری شده در این بیمارستان ها طی این مدت از مفاد منشور حقوق بیمار از طریق مصاحبه توسط پرسشگران و تکمیل چک لیست های مربوطه سنجیده شد. چک لیست ها از طریق مطالعه کتابخانه ای تدوین و روایی صوری و پایایی آن با استفاده از نظر کارشناسان مربوطه تایید شد. برای این منظور نمونه مورد نیاز که 385 بیمار بود، متناسب با تعداد تخت فعال و نیز متوسط اقامت بیماران طی سه ماهه چهارم سال 1385، تقسیم به نسبت شد و سهم هر بیمارستان مشخص گردید. پس از تکمیل چک لیست ها، تحلیل داده ها با استفاده از نرم افزار آماریSPSS  صورت گرفت.یافته ها: بیش از 50 درصد از بیماران آگاهی لازم از برخی مفاد منشور حقوق بیمار را نداشتند. این عدم آگاهی به ویژه در مورد حقوق مربوط به انتقال حین درمان بیمار به سایر مراکز درمانی (که نیاز به خدمات درمانی تخصصی دارند)، در مورد حق اجازه یا عدم اجازه استفاده از اطلاعات پزشکی پرونده خودشان برای امور مختلف، رازداری پزشک معالج و تیم و درمان و همچنین محرمانه بودن اطلاعات پزشکی و ضرورت حفظ اسرار بیمار توسط بیمارستان بود.نتیجه گیری: نتایج به دست آمده از تجزیه و تحلیل اطلاعات موجود در چک لیست های تکمیل شده نشان داد که درصد قابل توجهی از بیماران آگاهی لازم از برخی از مفاد منشور حقوق بیمار را نداشتند و ضرورت دارد در این زمینه اطلاع رسانی لازم صورت پذیرد.